Twintig diepte-interviews vormden de basis van ons onderzoek naar ervaringskennis van 'succesvolle zorgmijders'. Het waren open, explorerende gesprekken waarin het (levens)verhaal van de respondent leidend was en niet onze onderzoeksvragen. Wanneer bepaalde onderwerpen onderbelicht bleven, vroegen we daar wel expliciet naar, maar over het algemeen werd vooral ingegaan op onderwerpen die aangedragen werden door de respondenten zelf.
Deze interviewmethode – een narratief interview met aanvullend aspecten van een topic interview - was nieuw voor mij. En ja, ik vond het aanvankelijk echt wel spannend! Zomaar zonder vragenlijst op pad, op zoek naar levensverhalen. Kon ik dat wel? Hoe creëer je een sfeer en situatie waarin mensen zich vrij voelen hun eigen verhaal te construeren, met zo min mogelijke invloed van 'professionele' kennis, druk of vooronderstellingen? Welke rol krijgt de onderzoeker in zo'n situatie? Ik vond het op zijn zachtst gezegd een pittige uitdaging.
Door de samenwerking met Ingrid Baart, ging er echter een methodologische wereld voor mij open. Zij had een hele eigen, authentieke stijl in interviewen. Op een professionele manier wist ze de 'professional' in zichzelf op de achtergrond te laten verdwijnen, zodat er ruimte ontstond voor een gesprek tussen gelijken. Ze luisterde aandachtig en stelde slechts een enkele vraag, in de meeste gevallen bedoeld als uitnodiging om meer te vertellen. Op deze manier deed ze als onderzoeker echt recht aan de verhalen van haar respondenten. Zeer inspirerend en leerzaam vond ik het en gaandeweg, onder aanmoediging van Ingrid, ontwikkelde ik ook mijn eigen interviewstijl. Het verenigen van persoon, wetenschapper, gelijkgestemde en professional is een krachtige manier om ruimte te maken voor de verschillende kanten in (het levensverhaal van) de ander.
Een methode waarin verhalen centraal staan, sluit aan bij de emancipatorische uitgangspunten van disability studies onderzoek. Door gelijkwaardigheid te creëren tussen onderzoeker en respondent en normatieve vooronderstellingen ter discussie te stellen, kan worden voorkomen dat de kennis onderdeel wordt van de waarheidsmacht van het professionele domein en daar processen van uitsluiting in stand houdt. Deze manier van interviewen leidt tot rijke, diepgaande data over individuele exemplarische levens. Een geschikte methode voor onderzoek naar iets ingewikkelds als 'ervaringskennis', een concept dat moeilijk van te voren te definiëren en categoriseren is. Door verhalen centraal te stellen, wordt het mogelijk om samenhang te ontdekken tussen soort ervaringen, opvattingen over succesvol leven, strategieën en idiomen.
Er zit echter ook een keerzijde aan een methode waarbij individuele verhalen centraal staan. De vraag hoe men met bijzondere zintuiglijke ervaringen zinvol deel kan uitmaken van de samenleving is namelijk altijd ook een sociologische vraag. Immers, de samenleving bepaalt de ruimte voor deviant gedrag en de mate waarin mensen met beperkingen worden ingesloten. Hoe meer de psychotische ervaringen naar de voorgrond treden, hoe meer iemand zich in feite 'onttrekt' van de normen van normaliteit. Dat heeft onherroepelijk een effect op wat ‘zinvol leven’ is. Wat ‘zinvol’ is heeft daarom ook te maken met de manier waarop de buitenwereld naar iemand(s verhaal) kijkt.
De kanttekening die we dus moeten maken is dat de sociologische kant van de vraag moeilijk te beantwoorden was met een methode waarin individuen worden geïnterviewd. We hebben geen (werkelijk) zicht gekregen op de interactie met anderen, de indrukken en meningen van de omgeving en van de culturele opvattingen binnen de maatschappelijke context. We benaderen deze vragen dus vanuit het perspectief van het individu met de (eenmalige) interviews als basis. Dit is een beperking van het onderzoek die wellicht had kunnen worden ondervangen als we hadden gepoogd gesprekken aan te gaan met naasten van onze respondenten. Dit had echter ook weer het nadeel van normatieve oordeelvorming kunnen veroorzaken.
Jenny Boumans
Jboumans@trimbos.nl