Tijdens het Pinksterweekeinde werd in ´t Brandweer in Maastricht het resultaat gepresenteerd van ´Breien voor breinen´ - een enorme sjaal, samengesteld uit grote en kleinere breisels van mensen met dementie en degenen om hen heen. In de aanloop van deze slotmanifestatie presenteerde ik ons onderzoek, waarin kunst eveneens een bijzondere rol speelt.
Kunst is niet slechts ‘leuk’, maar van cruciaal belang voor de communicatie met mensen met dementie. Jezelf uiten en gehoord weten, hangt nauw samen met de mogelijkheid van iemand om zichzelf te manifesteren en voor anderen om degene als persoon te kunnen identificeren. Maar hoe luister je naar mensen die er het zwijgen toe doen? Op welke golflengte zitten hun stem en ervaring? Bij mensen met dementie stuit een gewoon gesprek algauw op grenzen. En ook alternatieve manieren om het perspectief van de patiënt te mobiliseren - zoals het gebruik van een keuzemenu - leunen doorgaans zwaar op taal en cognitieve vermogens. Beladen met (niet-demente) vooronderstellingen probeert men vaak de kortste weg naar ‘binnen’ te vinden.
Kunsten kijken wel verder dan onze niet-dementerende neus lang is. Wetende dat wie iemand is niet los kan worden gezien van diens omgeving, zoeken kunstenaars aansluiting bij het gedeelde vermogen tot verwondering en verbeelding. Met een zekere gretigheid werd door de zaal geconcludeerd dat kunst dus het dementerende brein prikkelt en het geheugen stimuleert. Maar kunst zoekt juist naar niet-cognitieve manieren waarop iemand zich in het hier en nu kan uiten. En ook wanneer kunst herinneringen oproept, waarover meer in een volgend blog, zullen die zich veeleer lichamelijk, zintuiglijk en emotioneel manifesteren, dan in talige en andere cognitief beladen vormen.
‘Finding Penelope’ is een mooi voorbeeld van een project waarin uiteenlopende kunstdisciplines de stem en identiteit van mensen met dementie helpen ondersteunen. Voor de bewoners van het zorgcentrum Luther Manor - die Anne Basting een hoofdrol had toebedacht in het script dat zij schreef voor een theatervoorstelling op locatie in Milwaukee - biedt het verhaal van Penelope herkenbare motieven. Penelope weende duizend tranen en wachtte twintig jaren op de thuiskomst van Odysseus. Ondanks het gerucht van zijn dood bleef zij hopen en wendde zij voor geen nieuwe partner te kunnen kiezen voordat de lijkwade die zij aan het weven was gereed zou zijn. Om tijd te rekken haalde zij ’s nachts het werk van overdag weer uit. Haar onvoorwaardelijke trouw en liefde werden uiteindelijk beloond.
Samen met acteurs, familie, verzorgenden, studenten en vrijwilligers zijn bewoners ter voorbereiding van de voorstelling middels improvisatie, verhaalkunst, bewegingstheater, beeldende kunst en muziek een jaar op zoek gegaan naar Penelope. “In ieder van ons zit een Penelope. Ieder van ons kent het wachten, iedereen kent liefde, verdriet, het verlangen naar thuis.” Het mythische verhaal raakte zo nauw verweven met het dagelijks leven op de afdelingen, dat het een onderdeel werd van het theaterstuk. Het weefsel van Penelope waaraan allen een jaar lang ook fysiek hebben gewerkt, verbindt in de uiteindelijke voorstelling niet alleen scènes, maar ook verschillende generaties, heden en verleden, verlies en herinnering.
In ons eigen onderzoek kijken we naar kleinschaliger maar minstens zo innovatieve kunstpraktijken in Nederland, variërend van theaterworkshops en poëziesessies met mensen met dementie tot beeldende kunstprojecten en het werk van miMakkusclowns. In plaats van de kortste weg naar ‘binnen’ te zoeken, zijn de kunsten bereid omwegen te bewandelen: de stem van deelnemers tot een onderdeel te maken van een zich uitbreidend weefsel van de meest uiteenlopende materialen. Onderweg ondergaat die stem onherroepelijk veranderingen, maar wordt hij ook telkens opnieuw gearticuleerd. Daarin schuilt de bijzondere waarde van kunst.
Een gesprekje met Ruud Hendriks in “De keuken van Sam” is te bekijken op YouTube.
Ruud Hendriks (hendriks@maastrichtuniversity.nl)